Evangelisch-Lutherse Gemeente Het Gooi

Uitgebreide versie van het artikel door Hanneke Adriaans in het Kerkblad van de Evangelisch-Lutherse Gemeente Het Gooi, “De Lutheraan” van Zomer 2020

Hier vind u alle bijhorende foto's:

Inleiding

Met de leden van de gemeente Het Gooi wil ik uit mijn onderzoek naar de Lutherse  belijdenissluiers graag vast foto’s en gegevens delen die speciaal betrekking hebben op een facet van de geschiedenis van de gemeente Hilversum. Het betreft alle foto’s van aannemingen in de Hilversumse kerk, met fragmenten uit mijn werktekst die op Hilversum slaan. Daarna volgen opmerkingen over het onderwerp in het algemeen met het accent op de wijze, waarop de meisjes hun aanneming beleefden.Foto uit 1927, niet gesigneerd

Groepsfoto’s van aannemelingen in de Lutherse gemeente in Hilversum

Bewaard gebleven foto’s

Uit de groepsfoto’s, die deel uitmaken van de serie van 153 belijdenisfoto’sⁱ die ik sinds 2004 verzameld heb in het kader van mijn Onderzoek naar de  geschiedenis van de Lutherse  belijdenissluiers en de kleding, accessoires en gebruiken bij de bevestiging, heb ik een selectie gemaakt met het materiaal uit Hilversum. Het al opvallend grote aantal van bewaard gebleven exemplaren uit Hilversum gaf daar de aanleiding toe. In augustus 2019 heb ik bovendien nog een aantal groepsfoto’s mogen lenen van de kerkenraad. Daarbij bevonden zich onder andere een exemplaar uit 1927, de zonder meer, ook landelijk gezien, oudste groepsfoto, en een uit 1929. Ze geven een verrassende blik op belangrijke momenten in de eerste jaren na de voltooiing van het kerkgebouw aan de Bergweg, in 1923. Tot augustus 2019 was het oudste mij bekende exemplaar de foto in mijn bezit, uit 1930. De toekomstige ouders van de schenkster van deze foto bevinden zich onder de aannemelingen daarop.

Foto uit 1927, niet gesigneerd

Groepsfoto’s elders pas later

Elders werden pas in 1940 groepjes vastgelegd. In Bussum gebeurde dat in de buitenlucht, voor de kerkdeur, met dominee Manger.

In Stadskanaal poseerden omstreeks hetzelfde jaar de drie zojuist aangenomen dames tussen de kansel en de altaartafel, met dominee Fafié in hun midden.

Uit Amsterdam zijn er slechts vier groepsfoto’s in mijn verzameling terecht gekomen. Het betreft foto's uit 1945, 1946 en 1947 van groepen die in de kerk aan de Kloveniersburgwal zijn aangenomen ( de bekende foto van de aannemingsdienst in de kerk aan het Spui op 18 april 1943 niet meegeteld ) en een uit 1948 van de zojuist in de Spuikerk aangenomen personen die poseren op de stoep bij de kerk. De gemeente Hilversum sluit ook weer de rij, in 1966, en dat gebeurt samen met de gemeente Arnhem.

Bussum 1940

Predikant Piet Boendermaker en de seringen

In Hilversum poseerde in 1947 voor het eerst ook de predikant mee, de in 1946 aangestelde J.G. Bahnmüller. Diens voorganger, Piet Boendermaker, had zich echter nog laten vertegenwoordigen door de boeketten, met o.a. weelderige seringen, waar hij voor zorgde ( dat heeft zijn dochter mij verteld ). Ter compensatie heb ik een portretje van hem toegevoegd.

Seringen uit de foto van 1939 bijvoorbeeld.

In 1926 werd de gemeente zelfstandig en in het zelfde jaar werd dr. P. Boendermaker als eerste eigen predikant voor deze gemeente benoemd. Mevrouw N.M. Harmeijer – Fekkes ( te vinden op de groepsfoto van 1936 ) herinnerde zich ook nog : “hij was voor de sluier”.

Twee foto’s nader bekeken

Binnen de serie foto’s uit Hilversum zijn die uit 1946 en 1947 interessant om nader te bekijken. Ze brengen een aardig keerpunt in de geschiedenis van de belijdenissluiers in beeld. Waarschijnlijk heeft deze overgang slechts in Hilversum al zo kort na de oorlog plaats gevonden

Op Palmzondag 1946 werden in Hilversum twaalf meisjes/vrouwen aangenomen. Zijn de zeven zonder sluier al getrouwdⁱⁱ, voelden ze niet voor de sluier of zijn ze er niet in geslaagd er één te bemachtigen, nog vrij kort na de oorlog ? Op deze eerste foto van na de oorlog uit Hilversum zijn de sluiers nog vrij lang. Nieuwe sluiers zullen er niet aan te pas zijn gekomen. Het zal in alle gevallen om hergebruik zijn gegaan. Wanneer dat niet mogelijk was werd er geïmproviseerd, onder andere met behulp van oude vitrage.

In 1947 kon de wens naar iets nieuws inmiddels kennelijk vervuld worden. De traditie werd in ere gehouden zonder dat dat betekende, dat de sluier láng hoefde te zijn. Het nieuwe korte type zal niet zozeer te maken hebben gehad met de komst in 1946 ( kennelijk na Palmpasen ) van de nieuwe, jonge predikantⁱⁱⁱ als wel met de nieuwe bruidsmode en de iets toegenomen welvaart. Het bewuste, verrassende sluiertje, dat alleen in Hilversum gedragen lijkt te zijn, bestaat uit een zeer open geweven, doorschijnende tule met een geborduurde schulprand en rankjes (?). Wellicht zijn ze alle zes identiek, in ieder geval vijf van de zes.

Ook het machinale borduurwerk is trouwens een nieuwtje in de belijdenissluiermode. Susanna Kunne heeft haar sluiertje duidelijk kant en klaar gekocht, zeer waarschijnlijk bij Vroom & Dreesman^iv, “want voor aankoop in een bruidshuis had men toen de middelen niet”. Op de groepsfoto zijn de sluiertjes waarschijnlijk alle zes identiek, in ieder geval vijf van de zes. Wellicht zijn alle exemplaren gekocht bij Vroom & Dreesman.

Susanna met kort, geborduurd sluiertje, in 1947

***

Uit mijn algemene werktekst hierbij twee specifiek Hilversumse fragmentjes, waarvoor in het Kerkblad van de Evangelisch-Lutherse Gemeente Het Gooi geen ruimte was :

Fotograaf Klaas de Groot

De foto ’s van de kerkenraad hebben het mij ogelijk gemaakt de jarenlange activiteit van fotograaf en gemeentelid Klaas de Groot ( 1907-1999) in beeld te brengen.

In 1930 wordt in Hilversum voor het eerst een foto gesigneerd en wel door J.J. Kok, met potlood rechts onder op het passe-partout. “Kok was niet luthers, waarschijnlijk katholiek. Hij was een bekende fotograaf, is langdurig actief geweest” aldus mevrouw J.D. de Groot-Boutelje op 26-10-2010. De foto’s van 1932 en 1933 zijn niet gesigneerd. Van 1934 tot en met 1954 signeerde^v Klaas de Groot, tot en met 1942 eveneens met potlood, rechts onder en op het passe-partout. Op de foto’s uit 1950, 1952 en 1954 is de signatuur van deze fotograaf in blinddruk aangebracht. Op de foto van 1950 staat op de achterkant bovendien een stempeltje :

FOTO-KINO DE GROOT // Havenstraat 12a Tel. 5310 // HILVERSUM^vi

Klaas de Groot ”is met de zaak begonnen waarschijnlijk in 1932”, vertelde zijn zoon Fred (omstreeks 2010 ) die in de jaren 1960 de foto’ s maakte. Fred bezit helaas geen documentatie over de geschiedenis van het fotobedrijf^vii. Hij herinnerde zich nog, hoe in Hilversum ten behoeve van de groepsfoto’s eerst de voorste banken los geschroefd moesten worden.

De aanwezigheid van een beroepsfotograaf onder de gemeenteleden zal ook ongetwijfeld bijgedragen hebben aan het aantal foto’s van de aannemingsgroepen. Die foto’s zijn kennelijk wél debet aan het feit, dat er van slechts één Hilversums meisje, Susanna Kunne, een solofoto, wel ook afkomstig van de Groot, bewaard is gebleven. De naam van het atelier “FOTO DE GROOT HILVERSUM” is weer in blinddruk aanwezig.

Namen van aannemelingen

Bij de foto’s van de kerkenraad bevinden zich ook lijsten met de spreuken, die mee werden gegeven aan de aannemelingen. Ieder nieuw lid wordt bij naam genoemd. Deze lijsten, wellicht door de predikant zelf samengesteld, geven zodoende een overzicht van de jaarlijkse groep van nieuwe leden. Hierbij als voorbeeld een detail uit de oudste, uit 1927 dus :

De laatste lijst dateert uit 1946; 1945 ontbreekt.

***

Wanneer is het verschijnsel onstaan en waar kwam het vandaan?

Hierbij enkele algemene opmerkingen over belijdenis doen als belangrijke gebeurtenis

Een feestelijke dag

Diverse elementen maakten van de belijdenis, bij voorkeur op Palmzondag, een belangrijke gebeurtenis. Voor de meisjes kwam daar nog de sluier bij, die niet alleen bij de belijdenis werd gedragen, maar ( voor het laatst in de jaren 1930 ? ) ook wel bij de avondmaalsdienst enkele dagen later.

De volgende opmerking geeft aan, dat men in de kerk aan de Kloveniersburgwal geen bezwaar had tegen een lichtelijk theatraal effect (en evenmin tegen humor):

“In de kerk aan de Kloveniersburgwal liepen de jongens en de meisjes vanuit de kosterij achter de kerk in een echte optocht achter de dominee aan. Op het moment, waarop de eerste het doophek had bereikt, was de organist, Jan Zwart, net aangekomen bij “ de vijand rukt vast aan…. “^viii.

Na de dienst werden er oorkondes uitgereikt, in Hilversum wel met een afbeelding van het kerkgebouw. Het exemplaar van Nellie Fekkes uit 1936 is er nog. Wellicht was dit type toen al niet nieuw meer. In 1941 was het in ieder geval nog in gebruik. Achteraf thuis waren er cadeaus en kwam er veel bezoek.

Bij bruiloften was ( en is ) de bruid het middelpunt; bij de bevestiging was dat kennelijk het geval met de aannemelinge. Het waren ook de meisjes die met hun sluiers bij de bevestiging extra cachet gaven aan de kerkdiensten. “De sluier, dat was het mooiste van belijdenis doen”^ix; zo was het voor de meisjes zelf ( een enkeling zal er niet veel in hebben gezien ). De dag van de bevestiging werd een enkele keer zelfs de belangrijkste dag van je leven genoemd. De kerk probeerde dan het belang van de trouwdag te overtreffen!

Dat ouders (vooral) hun dochters in hun belijdeniskleding lieten vereeuwigen op een fotografisch atelier is dan ook begrijpelijk. De foto’s hielden de herinnering vast; ze kregen vaak een plaats aan de muur in de slaapkamer of op een schoorsteenmantel. In 2004 hing bijvoorbeeld een foto uit 1932 nog steeds in het zicht.

Symboliek

Sluiers leenden zich bij uitstek voor de toepassing van religieuze symboliek. Niet alleen de Rooms Katholieke communicantjes werden “bruidjes van Christus” genoemd, maar ook de lutherse aannemelingen. “Ik zelf ben aangenomen op 2 juni 1947 in de Hersteld Evangelische Lutherse kerk aan de Kloveniersburgwal, bij Ds. B.E.J. Bik. In die tijd was het gewoon, dat de dames gesluierd gekleed waren. Ik dacht, dat het was, omdat we de bruid van Christus waren en zo heb ik het altijd gevoeld”, schreef mevrouw H.E.J. Boekstal-Bolwidt in 2004. Ook voor aannemelingen in Hilversum in 1946 en 1947 betekende de sluier “bruid van Christus”. Een meisje uit Hilversum vertelde spontaan over haar aanneming in 1960: “ Bruidjes van Christus : daarom droeg je een sluier “. Het bewuste begrip zal daarna verdwenen zijn.

Overgang naar volwassenheid

Op de dag van de belijdenis / bevestiging deden jonge mensen ook hun intrede in de wereld van de volwassenen. Uit een citaat uit de aflevering van 10 maart 1890 van het modetijdschrift De Gracieuse, blijkt hoeveel belang er werd gehecht aan de aanneming als keerpunt in het leven van jonge meisjes: “Bij vele families is het de gewoonte om de meisjes, die aangenomen worden, geheel en al in het nieuw te kleeden, niet alleen boven - maar ook nieuwe onderkleren te geven”. In 1927 wordt op de bladzijde met de titel “Voor de Communie en het Aannemen” nog een hoekje ingeruimd voor een eenvoudig driedelig ondergoed “Garnituur”.

Diverse meisjes hebben de belangrijke belijdenisjapon, evenals de sluier, zelf gemaakt, maar moeders of andere familieleden namen die taak ook nog al eens op zich. Bij deze kerkelijke hoogtijdag kwam dus, in ieder geval gedurende de door mij besproken periode, op verschillende wijzen ook in de huiselijke kring veel kijken.

***

Aanleiding tot het onderzoek en het doel daarvan

Eind 2010 heb ik in eigen beheer uitgegeven een voorlopig boekje in A4 formaat met een overzicht van het onderzoek.

Daaruit uit het Voorwoord :

In 2004 ontstond het plan om beknopte aanvullende informatie te gaan verzamelen bij enkele foto’s uit mijn familie, waarop lutherse meisjes poseren met hun witte sluiers ter gelegenheid van hun belijdenis.

In het Amsterdamse "GEMEENTEBLAD" van maart / april 2004 en in "Elkkwartaal" van juli 2004 is mijn vraag opgenomen naar gegevens, in beeld en woord, over het gebruik van witte sluiers door lutherse meisjes bij hun geloofsbelijdenis en bevestiging als lid, op Palmzondag of de vierde zondag van de adventstijd. Mijn nichtje Marijke Bleij – Pel had mij op deze mogelijkheden geattendeerd. De enthousiaste reacties op de oproepen hebben geleid tot een verzameling van (inmiddels, 2020 ) 153 foto’s, inclusief groepsfoto’s. Het betreft weliswaar grotendeels kopieën van originelen. (Hoeveel zullen er wel verlóren zijn gegaan ?)

De foto’s beslaan de periode 1888 – 1966 en geven een overwegend goed over de jaren verspreid beeld. Ze zijn van zeer wisselende kwaliteit. Exemplaren, die aan het daglicht bloot gesteld zijn geweest, hebben daar vanzelfsprekend onder geleden.

Het onderzoek, bestaande uit de tekst, de foto’s en overig beeldmateriaal, is in het algemeen bedoeld als vastlegging / inventarisatie van een verdwenen gebruik. Deze documentatie is mogelijk gemaakt door een groot aantal mensen dat bijdragen heeft geleverd. Dank aan al degenen die daar in veel gevallen veel moeite voor hebben gedaan.

Een exemplaar van het boekje bevindt zich op het Stadsarchief Amsterdam en op het KSB Handboogstraat 4, eveneens op het Museum Catharijneconvent Utrecht / de Bibliotheek en op het RKD en de Koninklijke Bibliotheek in den Haag.

Mijn omvangrijke werktekst lijkt zich vanwege het heterogene karakter van het onderwerp niet voor een eendelige publicatie te lenen. Het verhaal speelt zich namelijk af in het grensgebied tussen de ceremoniële en de huiselijke / praktische kant van de kerkgeschiedenis, en de geschiedenis van de mode in kleding. Mijn achtergrond als modehistorica is ook wel debet aan die omvang.

Het is mijn bedoeling al het materiaal uiteindelijk toe te laten voegen aan het archief van de Lutherse kerk in het Stadsarchief Amsterdam, zodat het toegankelijk wordt voor geïnteresseerden. Als begin heb ik een CD met alle scans van de foto’s inclusief beknopt commentaar gestuurd.

Op 24 juni heb ik er bevestiging van ontvangen, dat het materiaal mee genomen zal worden in de inventaris van het archief van de Evangelisch Lutherse Gemeente. Op 28 september vernam ik nog, dat (op afspraak) de nog  niet geïnventariseerde toevoeging toch al in de studiezaal bekeken kan worden.

Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.